De roman en de filter bubbel
Waarom zou je een roman lezen? Het zadelt ons op met verhalen die helemaal niets over de werkelijkheid zeggen. Als je een jaar lang Harry Potters leest, de Millennium Trilogie, een aantal Britse detectives en een paar boeken van Nick Hornby dan blijf je achter met het idee dat elk probleem wordt opgelost, of in ieder geval wordt opgehelderd. Maar buiten het boek is natuurlijk niets zo inzichtelijk. Je wordt opzij gezet door je geliefde, je naasten overlijden of er breekt oorlog uit, vaak volledig los van de ijzeren wetten van een goed verhaal. Fictie zou ons iets meer moeten vertellen over de werkelijkheid, maar in plaats daarvan werpt het alleen maar een sluier op.
Bas Heijne heeft met Echt zien een boek geschreven over de positie van de roman, als onderdeel van een serie waarin meerdere schrijvers dat doen. Fictie wordt in de eerste hoofdstukken van het boek flink aangevallen. De roman stelt teleur. Je hoopt met een boek meer te weten te komen over de werkelijkheid, maar dat gebeurt steeds minder. De Amerikaan Eli Pariser schreef onlangs over de filter bubble en wat het internet van ons verbergt. Eigenlijk hoort bij Echt zien van Bas Heijne de ondertitel: wat de roman van ons verbergt.
Fred Teeven en Ivo Opstelten zijn een goed voorbeeld. De misdaadcijfers zijn flink gedaald de laatste jaren, maar de beveiligingsmaatregelen nemen alleen maar toe. Het gaat er immers niet om wat er echt gebeurt, maar hoe men het beleeft. En de wereld wordt als onveiliger beleeft. Bas Heijne beschrijft hoe de wereld steeds complexer is geworden, door de stormachtige opkomst van televisie, internet en populisme. Daarin wordt het steeds moeilijker om de werkelijkheid echt te zien. Het is allemaal beleving geworden. Het doet er niet toe hoe iets echt is, maar hoe het beleeft wordt. En dat heeft consequenties voor het verzonnen verhaal. We willen niet meer dat een roman iets probeert te zeggen over de werkelijkheid, maar dat deze juist aansluit bij onze beleving.
In het eerste hoofdstuk wordt citaat van Louis Couperus uit 1906 opgevoerd, waarin hij voorspelde dat roman over honderd jaar niet meer zouden bestaan. De enorme aantallen Herman Kochs en Heleen van Rooyens bewijzen het tegendeel. Boeken gaan nog steeds als zoete broodjes over de toonbank. Maar dat zijn doorgaans allemaal boeken die zich houden aan het traditionele verhaal. Ze bevestigen onze wereld, in plaats van die uit te dagen. Ze werpen een sluier op. Alsof het leven een klassiek verhaal is. De meeste romans vertellen ons niets meer dat ons meer laat begrijpen van de complexe werkelijkheid. Ze vertellen alleen maar afgesloten verhalen, die niets te maken hebben met de werkelijke wereld.
Er zijn steeds minder romans die de sluier juist een beetje oplichten, lijkt de pessimistische boodschap. Maar dat betekent niet dat de roman ten dode opgeschreven is. Sterker nog, een goed boek kan de filter bubbel juist doorbreken. Bas Heijne noemt Philip Roth, Joseph Conrad, Milan Kundera en vele andere schrijvers die er juist oog hebben voor ‘de mystiek der zichtbare dingen’. De roman kán die rol goed vervullen, maar dan moet de ambitie wel groter zijn dan alleen te vermaken.
Het deed me denken aan Where the wild things are, het prentenboek van Maurice Sendak, waarvan Dave Eggers vorig jaar een filmversie maakte. Een klein jongetje (Max) heeft in het dagelijks leven veel last van de scheiding van zijn ouders en wordt gepest. Daarom vlucht hij naar zijn fantasie, waar hij koning is van een land met allemaal monsters. Helaas komt Max in zijn fantasiewereld uiteindelijk voor precies dezelfde problemen te staan als in het dagelijks leven. Zijn fantasie stelt teleur en hij keert terug naar het dagelijks leven.
Max blijft zwelgt helemaal in zijn eigen beleving. Hij voelt zich alleen en daar helpt een klassiek verhaal met monsters en koninkrijken hem niets mee. Het bevestigt alleen maar zijn eigen belevingswereld. Dat is de filter bubbel van de roman. Daar kom je niet meer uit, als je niet op zoek gaat naar verhalen die je juist buiten je wereld treden. Max moet maar eens Couperus lezen, of Philip Roth. Misschien snapt hij dan meer van de onmacht van zijn moeder en het gepest van zijn leeftijdsgenoten.
De roman moet je beleving uitdagen, in plaats van bevestigen. Als je denkt dat het ware leven georganiseerd is als een gesloten verhaal dan kom je bedrogen uit, net als Max. In Echt zien pleit Bas Heijne ervoor dat we boeken lezen die ons juist niet bevestigen. Anders komen we terecht in de filter bubbel van Eli Pariser, waarin Fred Teeven en Ivo Opstelten alle ruimte krijgen. Bas Heijne verdedigde de roman en met zijn kritiek daagt hij jonge schrijvers uit. En tussendoor laat het daarmee zien waarom we kunst nodig hebben: om ons te helpen ontsnappen aan de bubbel van onze beleving.
Literaturfest was afgelopen woensdag te gast bij de presentatie van Echt zien. Op de blog van Ernst-Jan kunt u lezen hoe dat ging. Over spontane uitingen van bewondering en onze maagdelijke onbelezenheid.
---Tags:
Bas Heijne, Eli Pariser, filter bubble, Harry Potter, lezen
Tweet
